Levenskunst is een recente vorm van ethiek die terugkijkt naar de Griekse en Romeinse Oudheid. De Franse filosofen Sartre, Pierre Hadot en Michel Foucault legden de basis voor de actuele Levenskunst, maar de afgelopen jaren krijgt deze stroming ook binnen de psychologie in Nederland steeds meer voet aan de grond. Deze richting in de psychologie is geworteld in de existentiële filosofie. Sartre zei dat de mens veroordeeld is tot vrijheid. Dit betekent dat we er niet aan ontkomen keuzes te maken in ons leven. Het hoort bij een mensenleven dat er tegenslagen op het pad komen. Dat is niet te voorkomen. De manier waarop men met tegenslagen omgaat, kunnen we zelf kiezen. Echt, alles is een keuze!
In de existentiële psychologie staan de volgende thema’s centraal;
- Eigen verantwoordelijkheid / keuzevrijheid en afhankelijkheid
- Authenticiteit
- Schuld en schaamte
- Autonomie – verbondenheid
- Burn-out
- Dood-vergankelijkheid
Soms hebben we het gevoel dat het ons tegenzit in het leven en dat geluk ons niet gegund is: we vinden geen baan, moeten te hard werken of vinden geen geschikte woonruimte. Soms lijken anderen zoals ouders, baas of partner ons dwars te zitten met oordelen, ontslag of ruzies. Hoe ons leven beïnvloed wordt door tegenslag, hangt af van hoe we ermee omgaan. Ontslag betekent voor sommigen een te nemen hindernis, voor anderen een langdurig rouwproces. De een ziet het als domme pech, de ander als een verdiepende levenservaring. We kunnen een houding kiezen om de tegenslag tegemoet te treden. Ook keuzes voor beroep, partner en idealen bepalen we in belangrijke mate ons leven. We geven ons leven vorm door de keuzes die we maken.
De existentiële benadering brengt ons in contact met deze keuzevrijheid. Onder ogen zien dat we volledig vrij zijn om te kiezen kan beangstigend zijn, maar geeft tegelijkertijd de mogelijkheid ons leven ter hand te nemen. Hoe leef ik een geslaagd leven? En dan niet ‘geslaagd’ in de zin van een dik salaris, glanzende carrière en dito auto, maar geslaagd als mens. Een mens die kan zeggen: mijn talenten of sterke kanten heb ik benut en ingezet; ik heb mijzelf ontwikkeld of ben dat aan het doen; ik ben wijzer geworden, of wil wijzer worden. Maar, hoe dan?
Inmiddels lijken we maar al te vaak te verwachten, dat we permanent gelukkig kunnen zijn en dat ons psychische bestaan rimpelloos dient te zijn. We kunnen alles maken en lijken nu te denken dat we ook het lijden kunnen uitbannen. Maar dat is onmogelijk. Die norm van continu geluk is juist een van de bronnen van ons ongeluk. Het leven gaat nog steeds gepaard met verlies, ongemak of ziekte. De uitdaging is daar goed mee om te gaan. De persoonsgerichte benadering vanuit existentieel perspectief, wil mensen dáár mee op weg helpen.
Dan gaat het nadrukkelijk om vragen als:
- Waar vind jij dat je leven over moet gaan?
- Wat zijn jouw waarden en leef je daarnaar?
- Wat is jouw kompas in het leven?
Deze vragen komen nauwelijks aan bod in een klachtgerichte benadering.
Het sluit elkaar niet uit, maar de aandacht voor een psychische klacht en de aandacht voor de ontwikkeling van een persoon sluiten eerder mooi op elkaar aan. Want voor veel mensen blijven, ook na behandeling, psychische problemen in zekere mate deel van hun leven. Je kunt blijven streven naar het overwinnen van die klachten. Dan wordt de psychologie cosmetisch en de afwezigheid van lijden de norm. Maar wanneer je gaat ervaren dat lijden bij het leven hoort, komt er ruimte om na te denken over de zin van je leven.
De vraag is dan: kan ik als mens een zinvol leven leiden, ook mét problemen of ziekte? Levenskunst biedt handvatten om te onderzoeken wat jij, met je eventuele beperkingen, wilt bereiken en hoe. Het vergt wat moed en volharding om deze vragen te onderzoeken en te reflecteren hoe dat voor jezelf is. Beloond wordt dat wel: vaak en vooral met meer wijsheid. Dat is levenskunst misschien wel in een notendop: het ontwikkelen van praktische wijsheid. Weten hoe te handelen in het dagelijks leven.
Stel, er gebeurt iets dat je niet leuk vindt. Je hebt misschien altijd de neiging om agressief te reageren, en daar ga je dan onbewust in mee. Levenskunst is bewúst reageren. Op een manier die recht doet aan de persoon die jij wilt zijn, maar die ook rekening houdt met anderen. In de meeste gevallen is dat ook het effectiefst; je respecteert de ander, maar bent wel duidelijk over wat jij wel of niet wilt. Dat is niet eenvoudig en ik worstel er zelf ook nog dagelijks mee, maar stukje bij beetje kun je bewuster gaan leven en daar naar gaan handelen. Ik ben geen expert in het leven van een ander. Het gaat om het goede leven voor jóu. Het gaat om jouw visie, jouw waarden, en de vragen; ‘Leef je daar ook naar? Welke obstakels kom je daarbij tegen? Hoe kun jij daar mee omgaan?’
Voor kunst heb je een zekere dosis talent nodig. Is levenskunst dan wel voor iedereen weggelegd? Ja, volmondig ja. Ik geloof stellig dat we allemaal het vermogen hebben om het goede leven te ervaren. Belangrijk is niet om een beroemd musicus te worden of een groot bedrijf te leiden, maar net zozeer om meer alledaagse talenten te ontplooien. Een talent om onderwijs te geven, of voor iemand te zorgen. Een kassière kan veel voldoening krijgen door servicegericht te zijn of een praatje te maken. Je eigen sterke kanten ontwikkelen en als mens te groeien: dát is de kunst.
Centraal in de existentiële psychologie staat de zingeving. Verbondenheid met jezelf, je naasten, het leven en ontmoeting zijn hierin kernbegrippen. Mens-zijn is een relationele categorie, wat betekent dat wij enkel kunnen bestaan in relatie tot onze medemensen. Verlies van verbondenheid, het vervreemd raken van jezelf en daarmee van het je geborgen en veilig weten binnen het brede levenskader, wordt algemeen menselijk ervaren als een grote existentiële dreiging.
Wie zich bewuster wordt van zijn eigen waarden en die als een kompas in het leven durft te gebruiken, zal ook steeds beter keuzes kunnen maken en beter nee durven zeggen.
De effecten zijn dan weer, dat iemand die een duidelijk perspectief op zijn eigen leven ontwikkelt, minder snel afhankelijk wordt van zorg. Die zal langer blijven werken en minder ziekteverzuim hebben. Er zijn al onderzoeken die dit aantonen en zo bezien investeer je letterlijk in menselijk kapitaal. In het leven gaat het uiteindelijk om groeien, scheppen, creëren. Met in het achterhoofd houdend, dat het leven niet beheersbaar is en altijd iets onvoorspelbaars houdt.
Levenskunst ontwikkel je ook samen met anderen, door met aandacht naar elkaar te luisteren. En elke levenskunstenaar zal momenten van bezinning inbouwen. Rustmomenten geven de mogelijkheid tot reflectie en geven meer kwaliteit aan je leven dan altijd kiezen voor de haast. Een van de belangrijkste vormen van Levenskunst die we als samenleving dreigen te verliezen, is de kunst om te vertragen, het vermogen om even in stilte te zijn!
Hoe word ik een levenskunstenaar?
- Stop met het streven naar full time geluk. Full time geluk is juist de voedingsbodem voor veel ongeluk.
- Onderzoek je waarden. Waar gaat het jou om in je werk, in relaties? Wat vind je daarin echt belangrijk? En vraag je dan af: Lééf ik daar ook naar?
- Schrijf. Af en toe aantekeningen maken over je leven helpt je te focussen op wat belangrijk is voor jou.
- Vertraag. Neem eens vrij van je werk om te onthaasten en iets te doen waar je zelf echt blij van wordt. Of beslis na een drukke week om niet naar dat feestje te gaan.
- Meditatie kan ook een goede manier zijn om te vertragen en te bezinnen.
- Maak bewuste keuzes. Durf dingen na te laten die jou niet goed passen.
- Zoek mensen op die energie geven. Mensen die niet hun mening proberen op te dringen en waarbij je jezelf kunt zijn.
Binnen het onderwijs zijn lessen in geluk schoorvoetend in opkomst en verder zijn er talloze filosofie- en zelfhulpboeken te vinden. Ook religieuze inspiratiebronnen zoals het boeddhisme, kunnen handvatten bieden voor Levenskunst.
Bewerking artikel: Ernst Bohlmeijer.